رصدخانه مراغه رصدخانه‌ای بود كه در دورهٔ هلاكوخان زیرنظر خواجه نصیرطوسی در شهر مراغه ساخته‌شد. این رصدخانه روی تپه ای در غرب مراغه قرار داشته است و امروزه تنها پی های بخش های مختلف و بخشی از سدس سنگی آن باقی مانده است. در سال‌های اخیر گنبدی برای محافظت از بقایای این بنا بر روی بخشی از آن ساخته شده است.پرویز ورجاوند و همكارانش در دههٔ ۱۳۵۰ خورشیدی به كاوش در محوطهٔ این رصدخانه پرداختند و قسمت‌های مختلف آن را شناسایی كردند. ساختمان اصلی این رصدخانه به شكل برجی استوانه‌ای ساخته شده‌بود. در ساختمان‌های جنبی آن یك كتابخانه و محل اقامت كاركنان تشخیص داده شده‌است.
تاریخچه بنا
رصدخانه مراغه در دوره هلاكوخان زیر نظر خواجه نصیر الدین طوسی در شهر مراغه ساخته شده است. این رصدخانه روی تپه‌ای در غرب مراغه در نزدیكی دو روستا به نام‌های طالب‌خان و حاجی‌كرد قرار داشته است كه دریاچه ارومیه را می‌توان از دوردست از آنجا دید. امروزه تنها پی‌های بخش‌های مختلف و بخشی از سدس (از ابزارهای ستاره‌شناسی برای اندازه‌گیری ارتفاع ستاره ها یا سیاره‌ها) سنگی آن باقی مانده است.
رصدخانه مراغه یكی از یادگارهای علمی و فلكی خواجه نصیرالدین طوسی، فیلسوف، ریاضیدان و منجم بزرگ دوره ایلخانی و صاحب رساله مشهور اخلاق ناصری و زیج معروف ایلخانی است كه به دست او و با همراهی عده ای از فضلا و دانشمندان بنا شده است. این رصدخانه زمانی از مشهورترین رصدخانه‌های اسلامی بوده است كه آوازه آن تمام جهان آن روز را فرا گرفته است و تاكنون با این همه تحولات و تغییراتی كه در جهان پدید آمده است، هنوز هم نام آن رصدخانه و بانی آن بر سر زبان‌ها است.
معمار رصدخانه
در سال ۶۵۷ هجری معمار معروف آن عصر، به دستور خواجه بزرگ طوسی «فخرالدین ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغی» ساختمان وسیع و با شكوه رصدخانه را با نقشه استاد شروع نموده است. محلی كه برای رصدخانه انتخاب شده بود، تپه‌ای است كه در شمال غربی شهر مراغه واقع شده و اینك به نام رصدخانه مراغه معروف است. این رصدخانه جایی است كه برای مشاهده، بررسی و اندازه‌گیری پدیده‌های آسمانی درست شده است. در گذشته رصدخانه‌ها اساسا شامل سُدس و برخی ابزارهای دیگر ستاره‌شناسی بوده است. رصدخانه‌های امروزی معمولا تلسكوپ‌های بزرگ نوری یا رادیویی دارند كه در اتاق‌های گردنده نصب شده‌اند.
دوران پس از حمله مغول‌ها، عصر افول شكوه و تمدن ایرانیان محسوب می‌شد. مغول‌ها اقوامی صحرانشین بودند كه با دانش، فرهنگ و ادب بیگانه بودند. آنان كتاب‌ها را می‌سوزاندند، مراكز فرهنگی را ویران می‌كردند و اهالی علم و ادب را به قتل می‌رساندند. آن گروه از افراد صاحب قلم و اهالی علم كه زنده می‌ماندند، برای حفظ جان خویش، ناگزیر ترك دیار می‌گفتند و مهاجرت می‌كردند.
ساخت رصد خانه
مراحل ساخت رصدخانه مراغه ۱۵ سال به‌طول انجامید و پس از آن، با تلاش‌های هلاكو كه تحت‌تاثیر خواجه نصیر به علم و فرهنگ علاقه‌مند شده بود، ابزارها و تجهیزات علم نجوم و كتاب‌های مرتبط در آن جمع‌آوری شد. این موضوع سبب شد تا مراغه به یكی از مراكز علمی مهم در جهان اسلام تبدیل شود و دانشمندان، منجمان و علاقه‌مندان بسیاری را گرد هم آورد.
عظمت رصدخانه مراغه به قدری بود كه آن را برای سال‌ها به‌عنوان بزرگترین رصدخانه جهان می‌شناختند. چنین مركزی باشكوهی حتی امروزه نیز در جهان اسلام به چشم نمی‌خورد و بی‌تردید، الگویی برای تمام جهانیان شناخته می‌شود. رصدخانه مراغه تا زمان حكومت «سلطان محمد خدابنده» در سال ۷۰۳ هجری قمری فعال بود و پس از آن اندك اندك به فراموشی سپرده شد. تا آنجا كه بنابر مكتوبات «حمدالله مستوفی»، در سال ۷۲۰ هجری سازه رصدخانه كاملا ویران بوده است. خوشبختانه همت «دكتر پرویز ورجاوند» و كاوش‌های گروه او در دهه پنجاه، منجر به مرمت بخش‌هایی از این بنا شد. اكنون نیز گنبدی سفید رنگ برای جلوگیری از تخریب بیشتر بنا و در امان ماندن آن از گزند باد و باران، روی آن ساخته شده است. این پوشش جدید، ساخته دست مهندسان آلمانی است.
بانی تاسیس مراغه
خواجه نصیرالدین طوسی فیلسوف، اندیشمند دینی، فقیه شیعه، ریاضیدان و منجم ایرانی و از بزرگترین دانشمندان جهان اسلام بود كه بیش از همه، به‌عنوان بانی رصدخانه مراغه شناخته می‌شود. وی كه دستی بر آتش تمام علوم زمانه خویش داشت، تحصیلات ابتدایی را در شهر طوس، نزد پدر آموخت و در نیشابور به درجه‌های عالی علمی رسید. پس از حمله مغول‌ها، خواجه نصیر نزد «اسماعیلیان» رفت و در آنجا مورد كرامت آنان واقع شد. قلمرو اسماعیلیان جزو مناطقی به‌شمار می‌رفت كه به‌دلیل شرایط جغرافیایی از گزند مغولان در امان مانده بود؛ اما پس از یورش هلاكو و محاصره قلعه آنان، حاكم اسماعیلی پس از مشورت با خواجه نصیر تسلیم شد.
روایت‌های متناقض بسیاری هول این موضوع وجود دارد كه بعضا اخلاق سیاسی و منش خواجه نصیر را زیر سوال می‌برند؛ اما آنچه مشخص است، هلاكو كه فتح آسان و بدون خون‌ریزی قلعه اسماعیلیان را مدیون خواجه نصیر می‌دانست یا شاید، به علم و دانش او پی برده بود، دانشمند مسلمان را مورد احترام خود قرار داد و او را ملازم خود ساخت. در برخی منابع آمده است كه هلاكو تمام اهالی قلعه را جز خواجه نصیر و چند تن دیگر، از دم تیغ گذراند.
خواجه نصیرالدین توسی
پس از مدتی خواجه نصیرالدین توسی به مقام صدارت هلاكو خان رسید. تا آنجا كه هلاكو در جزئی‌ترین موارد نیز با او به مشورت می‌پرداخت. همچنین شواهدی مبنی بر دخالت و دست داشتن خواجه نصیر در حمله مغول به خلفای عباسی وجود دارد.
دو روایت متفاوت در خصوص ساخت رصدخانه مراغه وجود دارد. در برخی منابع ایده اولیه ساخت رصدخانه را از «منگوقاآن»، چهارمین خاقان مغول می‌دانند. گفته می‌شود كه به‌واسطه علاقه‌مندی به نجوم، وی تصمیم داشت ترتیب احداث رصدخانه‌ای را در چین بدهد و از آنجایی كه آوازه خواجه نصیرالدین طوسی به گوشش رسیده بود، او را نزد خود فراخواند. آن گونه كه نقل می‌شود، خواجه نصیر، هلاكو را ترغیب می‌كند تا طرح احداث رصدخانه ابتدا در ایران و در پایتخت حكومت ایلخانیان اجرا شود؛ گرچه بعدها «قوبیلای قاآن» یا «كوبلای خان»، برادر هلاكو و امپراتور چین افرادی را مامور كرد كه تا با الگوبرداری از رصدخانه مراغه، مشابه آن را در چین بسازند.
روایت دوم
در روایت دوم، ایده‌پرداز ساخت رصدخانه مراغه را شخص خواجه نصیر می‌دانند. علاوه بر ایجاد مركزی برای مطالعه ستارگان، هدف شیخ توسی از احداث چنین رصدخانه‌ای فراهم آوردن محیطی برای بازگشت دانشمندان ایرانی و گردهم آمدن آنان بود. دانشمندانی كه پس از هجوم و قتل و غارت مغولان، در دو راهی فرار یا فنا، درمانده بودند.داستانی راجع به نحوه راضی شدن هلاكوخان برای احداث رصدخانه مراغه در كتابی از «وصاف‌الخضره»، مورخ و ادیب قرن هفتم و هشتم هجری قمری آمده است:
خواجه هولاكو خان را به ساخت رصدخانه تشویق كرد. در ابتدا هولاكو خان به این كار مایل نبود و پرسید كه فایده نجوم در چیست؟ آیا چیزی را كه وقوعش حتمی است، برطرف می‌كند؟
دانشمند طوسی با ذكر مثالی هولاكو خان را قانع كرد و گفت دستور بدهید یك نفر طشت بزرگی از مس را از بالای عمارت بیندازد پایین؛ بدون اینكه قبلاً اهل مجلس بدانند.هولاكو خان دستور داد كه این كار را انجام بدهند. زمانی كه طشت از بالا افتاد، تمام اهل مجلس ترسیدند؛ جز هولاكو خان و خواجه نصیرالدین طوسی.سپس خواجه گفت كه فایده علم نجوم در این است كه حوادث را پیش از وقوع بیان می‌كند؛ در نتیجه مردم وحشت نمی‌كنند.هولاكو خان خوشش آمد و دستور ساخت رصدخانه را داد.
ساخت بنای رصدخانه كه قریب به ۸۰۰ سال از قدمت آن می‌گذرد، در روز سه‌شنبه ۱۶ اردیبهشت ماه سال ۶۳۸ خورشیدی، با دستور هلاكو و نظارت مستقیم خواجه طوس آغاز شد. ایجاد رصدخانه مراغه برای خواجه نصیر به‌تنهایی ممكن نبود؛ دانشمندان، معماران و منجمان بسیاری او را در این میان یاری دادند كه می‌توان به نام‌هایی چون «نجم‌الدین كاتبی» و «فخرالدین مراغه‌ای» اشاره كرد.به فراخور هفتصدمین سالگرد درگذشت خواجه نصیر طوسی روز پنج اسفند در ایران روز بزرگداشت خواجه نصیر طوسی و روز مهندس نام‌گذاری شده است.
كتابخانه رصدخانه مراغه
مقرر شده بود كه رصدخانه مراغه علاوه بر كاربری نجومی، به‌یكی از بزرگترین مراكز علمی جهان تبدیل شود. از اینرو، خواجه نصیرالدین طوسی ترتیبی فراهم آورد كه كتاب‌ها و ابزار علمی از سراسر بلاد اسلامی در این محل جمع‌آوری شوند. بیش از ۴۰۰ هزار نسخه كتاب خطی در كتابخانه این رصدخانه گردآوری شد كه نظیر آن حتی امروزه نیز در كشور و در جهان اسلام دیده نمی‌شود. علاوه بر كتب نفیس، ابزارآلات و تجهیزات نجومی پیشرفته و كم‌نظیری در این مكان مورد استفاده قرار گرفته است كه از آن جمله می‌توان به «ذات‌الربع دیواری» به شعاع ۴۳۰ سانتی‌متر، كره‌های ذات‌الحلق، حلقه انقلابی، حلقه اعتدالی و حلقه سموت اشاره كرد.
«زیج ایلخانی»، اثر ارزشمند خواجه نصیرالدین طوسی است كه با توجه به مطالعاتش در این رصدخانه تدوین شد. این مجلد، سال‌ها از اعتبار خاصی بین ستاره‌شناسان برخوردار بود و ترجمه آن در سراسر اروپا رواج یافت. زیج یا زیگ، جدول اختری یا سالنامه‌ای است كه در علم ستاره‌شناسی كاربرد دارد. قدیمی‌ترین نسخه زیج ایلخانی در كتابخانه ملی پاریس نگهداری می‌شود.
نحوه اداره رصدخانه مراغه
آوازه رصدخانه مراغه و احداث مركز علمی گسترده تحت پوشش آن، دانشمندان نجوم و رشته‌های مختلف را از دور و نزدیك به این مكان كشاند. خواجه نصیر كه خود، اداره امور رصدخانه را به عهده گرفته بود نیز با آغوش باز آنان را می‌پذیرفت.
به‌كارگیری دانشمندان و اهالی علم، فارغ از نژاد و مذهب آنان بود و تنها معیار خواجه برای به‌كارگیری افراد، استعداد آنان تلقی می‌شد. چهره‌های برجسته‌ای چون علامه قطب‌الدین فخرالدین مراغبی، محی‌الدین مغری، علی بن محمود نجم‌الدین الاسـطرلابی و دیگر بزرگان در این مركز فعالیت داشته‌اند. نام «العربی»، فیلسوف و فرهنگ‌نویس برجسته مسیحی نیز در میان مدرسان این مركز علمی به چشم می‌خورد كه تدریس اصول اقلیدس و المجلسی بطلمیوس را عهده‌دار بوده است. همچنین به‌واسطه نفود و استیلای دربار چین در امور ایلخانان، دانشمندان چینی از جمله «فائو مون جی» در این مركز فعالیت می‌كردند.
نكته جالب‌توجه آن است كه مباحث فلسفی تا زمان تاسیس این مركز، تنها در خفا دنبال می‌شدند؛ تا این كه خواجه نصیر ارزش بیشتری برای این مباحث قائل شد و آن را به محافل درس آورد. خواجه طوسی همچنین برای افزایش انگیزه حضار و تامین معاش آنان، دستمزدی برای آنان معین كرد. در آن زمان فلاسفه و ریاضی‌دانان روزانه سه درهم، اطبا دو درهم، فقها یك درهم و محدثین نیم درهم حقوق می‌گرفتند. گفتنی است كه پرداخت دستمزد به اهالی علم تا آن زمان چندان رایج نبود.
